ԼՂՀ-ի դեմ Ադրբեջանի ձեռնարկած ագրեսիայի հետևանքով ծավալված պատերազմական գործողությունների գոտում զինադադարի հաստատման ուղղությամբ ջանքերը գործադրվել են տակավին մեր հանրապետության հռչակումից անմիջապես հետո, 1991 թ. սեպտեմբերին, որի արդյունքներն արտացոլվել են Ժելեզնովոդսկի համատեղ հուշագրում: Սակայն, ինչպես այդ, այնպես էլ հետագա տարիների միջնորդական առաքելությունները, անկախ նրանից, թե դրանք տարածաշրջանային առաձին երկրներ, թե միջազգային կազմակերպություններ են նախաձեռնել, հանդիպել են ադրբեջանական կողմի ոչ կառուցողական հակազդեցությանը և, ի վերջո, տապալվել, քանի որ հակառակորդին թվացել է, թե իրեն տրված է ուժի դիրքից խոսելու կամ ուժ գործադրելու մենաշնորհը:
Այդ քաղաքականության պատճառով արդեն չորրորդ տարին թևակոխած զինված հակամարտությունը գնալով մեծ ծավալներ էր ընդունում, անընդհատ աճում էին մարդկային ու նյութական կորուստները, փախստականների ու մարտական գործողությունների գոտուց տեղահանվածների թիվը: Տարածաշրջանում շահեր հետապնդող տերությունները դիվանագիտական հարթակներում իրենց հարաբերություններն էին պարզում, որոնց արդյունքում էլ ծնվեցին ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի բանաձևերը` կրակն անհապաղ դադարեցնելու և գրավված տարածքներից զորքերը հանելու պահանջով: Սակայն, յուրաքանչյուր բանաձևի ընդունումից հետո ադրբեջանական կողմը նոր թափով էր վերսկսում մարտական գործողությունները՝ տորպեդահարելով կրակը դադարեցնելու պահանջը և հրաժարվելով դուրս բերել իր զորքերը ԼՂՀ Շահումյանի, Մարտակերտի ու Մարտունու շրջանների բռնազավթած տարածքներից, այդպիսով անհնարին դարձնելով ոչ միայն ԱԽ բանաձևերի մյուս պահանջներին անցնելը, այլ նաև պատճառ դառնալով Արցախի ԻՊՈՒ-ի` հակառակորդի վտանգավոր կրակակետերը և ռազմական հենակետերը վնասազերծելու պարտադրված համարժեք գործողությունների համար, որոնց և հետևում էր ՄԱԿ-ի անվտանգության խորհրդի հերթական և նույնատիպ բանաձևը… Սակայն, Ադրբեջանի իսկ մեղքով արժեզրկվող և վերոնշյալ պատճառով անիրականանալի բանաձևերի ընդունումը ՄԱԿ-ի ԱԽ-ն ստիպված էր, ի վերջո, դադարեցնել…
ՌԴ -ի միջնորդական առաքելությունը շուտով ստիպված էր հրաժարվել ՄԱԿ-ի ԱԽ-ի բանաձևերի իրականացման իր պնդումներից, քանի որ, ինչպես 1992-1996 թթ. միջնորդական առաքելության ղեկավար, Լեռնային Ղարաբաղի հարցով ՌԴ լիազոր ներկայացուցիչ, ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանխագահ Վլադիմիր Կազիմիրովն է խոստովանում, հակամարտության կողմերն արհամարհում էին դրանք: Դիվանագետի հավաստիացմամբ` բոլոր խնդիրներից Ռուսաստանն աներկբա գերապատվությունը տալիս էր կրակի և մարտական գործողությունների դադարեցմանը՝ կարիք ունենալով այնպիսի փաստաթղթի, որը կարող էր հիմք հանդիսանալ զինադադարի հասնելու համար: Այդպիսի փաստաթղթի մշակումն ընթանում էր 1994 թ. մարտ և ապրիլ ամիսներին ԱՊՀ պետությունների ղեկավարների խորհրդի (ՊՂԽ) նիստերում: Վերջապես, նույն թվականի ապրիլի 15-ին ընդունվեց ԱՊՀ ՊՂԽ-ի հայտարարությունը, որը նույն Վ. Կազիմիրովը շատ է կարևորում հրադադարի հաստատման գործում: Մասնավորապես, նա նշում է, որ հայտարարությունն ընդունվել է Համագործակցության բարձրագույն համաժողովում նախագահների մակարդակով, Հայաստանի և Ադրբեջանի ղեկավարներ Լ. Տեր-Պետրոսյանի և Հ. Ալիևի անմիջական մասնակցությամբ: Թեև, ինչ խոսք, այն լիակատար չէր կարող լինել, քանի որ, հասկանալի պատճառներով, ԼՂՀ-ի ներկայացուցիչները համաժողովին հրավիրված չէին:
Ռուսաստանցի դիվանագետը պաշտոնական Մոսկվայի նախաձեռնությամբ Մոսկվայում ԱՊՀ ՊՂԽ-ի ընդունած հայտարարությունը համարում է հակամարտության կարգավորման համար որպես անհրաժեշտ պայման կրակի դադարեցման հարցի հստակ առաջադրման միակ փաստաթուղթը տվյալ պահին: Թեև այն իրավական փաստաթուղթ չէր, այլ քաղաքական, բայց կարևոր նշանակություն ունեցավ հրադադարի հաստատման համար: Կիրգիզիայի մայրաքաղաք Բիշքեկում շարունակելով Ալանդական կղզիներում սկսված խորհրդարանականների հանդիպումը՝ փաստորեն լուծվել է ԱՊՀ ՊՂՀ-ի հայտարարությանն աջակցելու խնդիրը: Այդ մասին ուղղակի արձանագրված է նաև Բիշքեկյան արձանագրությունում: Վերջինս Բաքվում ստորագրվել է մայիսի 8-ին: Որից հետո սկսվել են զինադադարի համաձայնագրի ձևակերպման աշխատանքները: Ըստ այդ համաձայնագրի` կողմերը պարտավորվել են 1994 թ. մայիսի 12-ից դադարեցնել կրակը: Այդ համաձայնագիրը հաստատել են հակամարտության կողմ երկրների ռազմական գերատեսչությունների ղեկավարները մայիսի 16-17-ը Մոսկվայում տեղի ունեցած հանդիպման ժամանակ:
1994 թ. գարնանային ռազմարշավին յուրահատուկ խոշորամասշտաբ ռազմագործողությունները, երկուստեք մեծաքանակ մարդկային, իսկ Ադրբեջանի համար նաևª դիրքային կորուստներն ի ցույց էին դրել պատերազմի շարունակման անհեռանկարայնությունը: Մանավանդ, Ադրբեջանի ներքաղաքական նոր ճգնաժամիª ռազմական պարտություններին ուղիղ համեմատական կարգով աճող վտանգը ստիպում էր հակառակորդ կողմին հաշտվել ու համակերպվել դառն իրականության հետ:
Ստեղծվել էր նաև մի յուրօրինակ «ստատուս քվո», երբ ադրբեջանական կողմն այլևս չէր կարող իր թվական ու ռազմատեխնիկական գերակշռությամբ հանդերձ, հուսալ վճռական բեկում մտցնելու, առավել ևսª ռազմական հաղթանակ նվաճելու մասին: Իսկ արցախյան կողմը, իր զինված ուժերի մարտունակությամբ ու շարժունակությամբ, հայ զինվորների բարոյահոգեբանական ու մարտական ոգու բարձր կամային որակներով հանդերձ, մտահոգված էր սուղ մարդկային ու նյութատեխնիկական պաշարների արագ սպառմամբ: Հետևաբար, հասունացել ու անշրջելի էր դարձել զինադադարի հաստատման պատմական պահը, ինչից էլ ճիշտ ժամանակին օգտվեց Ռուսաստանը: Հրադադարի շուրջ պայմանավորվածության նախաշեմին ծավալված մարտական գործողությունները սպառնում էին դուրս գալ վերահսկողությունից և ներքաշել տարածաշրջանում ռազմաքաղաքական ու տնտեսական շահեր հետապնդող այլ երկրների ևս: Սակայն, Ռուսաստանը կարծես թե չէր հանդուրժում այլ երկրների միջամտության ու իր «ազդեցության գոտի» ներթափանցման փորձերը, ուստի վճռական քայլեր ձեռնարկեց, առանց նախապայմանների ու քաղաքական հարցերի արծարծման, հրադադար հաստատելու ուղղությամբ: Մի շարք ռազմաքաղաքական խնդիրների լուծման հետ զուգահեռ, Ռուսաստանը դրանով, ըստ երևույթին, հետամուտ էր լինում իր միջազգային վարկանիշի ու Անդրկովկասում իր ազդեցության վերականգնմանը:
Ադրբեջանի կողմից բիշքեկյան համաձայնության խափանումից հետո, գործին խառնվեց ՌԴ պաշտպանության նախարար Պ. Գրաչովը, որի միջնորդությունը հետապնդում էր զինված հակամարտության դադարեցման նպատակ, մնացած հարցերի լուծումը թողնելով քաղաքագետներին: Մայիսի 16-ին Մոսկվայում հանդիպելով Հայաստանի պաշտպանության նախարար Ս. Սարգսյանի, ՀՀ պետնախարար Վ. Սարգսյանի, ԼՂՀ ՊԲ հրամանատար Ս. Բաբայանի և Ադրբեջանի պաշտպանության նախարար Մ. Մամեդովի հետ, նա առաջարկեց մայիսի 17-ի 00 ժամից դադարեցնել կրակը: Այն մեծ դժվարությամբ ընդունեց նաև Ադրբեջանը: Պարտադրված հրադադարն, Ադրբեջանի տարբեր պարբերականությամբ խախտումներով հանդերձ, պահպանվել է մինչև 2016 թ. ապրիլի 2-ը, երբ թշնամին նախաձեռնել է Արցախի Հանրապետության դեմ զավթողական, ահաբեկչական ու ռազմական հանցագործություններով ու ցեղասպանությամբ ուղեկցվող ագրեսիայի գլխավոր փորձը: Դրա համար միջազգային–իրավական ու ռազմաքաղաքական պատասխանատվություն չկրելով՝ Ադրբեջանը արդեն 2020 թ. սեպտեմբերի 27-ին Արցախի Հանրապետության դեմ հանեց ոչ միայն վերջին տասնամյակներում արդիականացրած անհամեմատ մեծ զինված ուժերը և ձեռքբերած ժամանակակից սպառազինություն ու ռազմական տեխնիկան, այլ նաև Սիրիայից և այլ երկրներից հավաքագրված միջազգային ահաբեկիչներին և Թուրքիայի հատուկ նախանշանակման զորամասերին ու հրամանատարական կազմին: Թշնամու անթաքույց ռազմական նախապատրաստություններին և ագրեսիվ հռետորաբանությանը համարժեք միջոցներ չձեռնարկած, պետությունը պատերազմի չնախապատրաստած ու պատերազմի 44 օրերին իրենց գործառութային պարտականությունները կատարելու անընդունակ իշխանությունները գերադասեցին անձնատվությունը և մեր երկիրը կանգնեցրին կործանման վիհի եզրին:
Արցախյան հիմնախնդիրը զենքի ուժով լուծելու Ադրբեջանի պլանները հաջողությամբ ձախողելու շուրջ երեսունամյա ջանքերը ռազմաքաղաքական և այլ հարթություններում փոշիացվեցին: Դժբախտաբար և ի ողբերգություն մեր ժողովրդի՝ շարունակվում է պետական անվտանգության ու պաշտպանական–անվտանգային վերջին բաղադրիչների ոչնչացումը ներքաղաքական ճգնաժամի և կեղծ օրակարգերի շուրջ ուշադրություն շեղող խոսույթի ճիրաններում: Ինչպես պատերազմում պարտության, այնպես էլ ներքաղաքական ճգնաժամի համար ամբողջ պատասխանատվությունը հոգեվարք ապրող իշխանությունների վրա է:
Մեր թշնամու ռազմաքաղաքական ղեկավարությունը նմանատիպ վիճակում էր 1994 թ. մայիսին, որովհետև ծանր պաշտպանական մարտերում նրա հարվածային ուժերի հյուծումը և մարտական գործողությունների կենտրոնական հատվածում՝ Աղդամի ու Մարտակերտի շրջաններում ՊԲ-ի սրընթաց հակահարձակումը, ինչն անմիջական սպառնալիքի տակ էր դրել ԼՂՀ-ին սահմանակից ադրբեջանական վերջին ռազմակայանը՝ Միր-Բաշիրը, որին տիրելը հղի էր Ադրբեջանում նոր իշխանափոխության, քաղաքական ճգնաժամի, հետևաբար՝ ռազմական խորտակիչ պարտության վտանգով: Սակայն, այս և մի շարք այլ գործոնների ճնշման տակ նա թեև ստիպված էր համաձայնել հրադադարի պայմաններին, բայց, ինչքան մեզ է հայտնի, ոչ մի անգամ կապիտուլյանտական, կոլաբորացիոնիստական տրամադրություններ չի արտահայտել և հետևողական միջոցներով կանխել է դրանց տարածումը Ադրբեջանում: Իսկ մեզ մոտ ճիշտ հակառակն է: Մինչդեռ ժամանակն աշխատում է ի վնաս մեզ: Ողջամտություն ու աչալրջություն դրսևորելու և առողջ ուժերի զորահավաքի միջոցով ինքնակործանման խելահեղ մրցավազքն անհապաղ կանգնեցնելու հրամայականն է համահայկական օրակարգում:
Մհեր Հարությունյան