Разработка и осуществление военной операции по освобождению города Шуши и сел Джангасан-Кёсаларского субрегиона ознаменовали блестящую победу уникальной военной мысли армянского народа, ставшую серьезным боевым крещением для Сил самообороны Арцаха, в особенности для его отдельных родов войск. Наиболее очевидными результатами освобождения Шуши стали: уничтожение укрепленного вражеского плацдарма, с которого непрерывному ракетно-артиллерийскому обстрелу подвергались мирные жители Степанакерта и близлежащих армянских поселений и открытие Лачинского гуманитарного коридора, благодаря которому блокадный Арцах установил спасительную связь с Арменией. С точки зрения стратегии удалось решить исключительно сложную задачу, а затем закрепить шушинскую победу, своевременно и эффективно отразив атаки противника на некоторых рубежах обороны Аскеранского, Мартакертского и Гадрутского административных районов. Однако, историческое значение освобождения Шуши следует рассматривать не только в контексте Арцаха и даже Армении, а всего армянства. Эта блестящая победа вернула армянскому народу исторический город-крепость, олицетворявший его славное духовное и культурное прошлое. Освобождение Шуши пресекло многолетнюю азербайджанскую политику присвоения исторических памятников других народов и создало благоприятные условия для их восстановления, обеспечения их доступности для посетителей, о чем, в частности, свидетельствует открытие персидской мечети в 2019 году.
Факты о геноцидной политике Азербайджана. Качар (Ежегодник НЦК). Книга 14 (167-178), 2020.- Шуши. Издательство научного центра “Качар”, 2020. – 256 стр.
В ознаменование 30-летия политической фазы Арцахского движения впервые в эксклюзивном томе ежегодника публикуется обширное обращение активиста Сурена Багдасаряна к XXVII съезду Коммунистической партии Советского Союза, где имеются неопровержимые факты о геноцидной политике Азербайджана, полностью обосновавшие необходимость воссоединения Нагорно-Карабахской автономной области и Нахичеванской АССР с Армянской ССР.
Объединяя две версии этого ценного документа, хранящегося в архиве Научного центра “Качар”, эта публикация дает полную картину общественно-политической, социально-экономической и духовно-культурной жизни Арцаха в 1920-1985 годах, динамики и мотивов исторического развития Арцахского движения.
Антирусская деятельность руководителей Азербайджана приняла беспрецедентный характер в особенности в период, когда на посту первого секретаря ЦК КП Азербайджана оказался Гейдар Алиев.
Начиная с 1960-х годов, в особенности в те годы, когда Алиев был сперва Председателем КГБ (1967-1969 гг.), а затем первым секретарем ЦК КП Азербайджана (июль 1969 – октябрь 1982 г.), притеснение национальных меньшинств в Азербайджане, в том числе и русских, стало “правилом жизни”.
Об этом говорят следующие статистические данные.
С 1939 по 1979 гг. русское население в республике в процентном выражении уменьшилось более чем в 2 раза (в 1939 г. 16,5%, а в 1979 г. 9%).
При нормальных условиях русское население в Азербайджанской ССР в 1979 г. должно было быть не 475 тыс., а не менее 994620 человек. Только за 9 лет – с 1970 по 1979 гг.- русское население в Азербайджанской ССР уменьшилось на 35000 человек.
Учитывая увеличение общей численности населения в республике на 17,6% (911 тыс. чел.), за 9 лет правления Алиева в результате натравливания на русских великодержавно-шовинистических бандитов Азербайджана из республики было выжито не менее 124.000 русского населения.
Главный натиск был оказан на сельское население. Наиболее значительное скопление русских поселенцев было в Шемахинском, Ленкоранском, Ганджинском (Кировобад) и Сальянском уездах.
В Азербайджанской ССР исчезло множество русских сел, которые существовали более двух веков. Например, в Кедабекском районе – села Славянка, Гореловка, Хунис. Были выжиты русские также из с. Фиолетово бывшего Карягинского района. В этом русском селе три призывника (русские) перед уходом на службу в Советские Вооруженные силы были помолвлены с тремя русскими девушками, на которых должны были жениться после демобилизации. Но эти девушки были изнасилованы азербайджанцами, а затем зверски убиты и брошены в колодец. Таких зверств в этих селах не счесть. В с. Фиолетово из 1500-2000 русского населения (не менее 800 семей) не осталось ни одного человека.
В сельских местностях Азербайджанской ССР в 1926 г. жили 44.353 русских (мужчин 23.563 чел., женщин 21.790 чел.). Как известно, рождаемость среди сельского населения гораздо выше, чем среди городского. Русское население в селах Азербайджанской ССР в нормальных условиях должно было быть не менее 120.000 чел. Но там сейчас нет ни русских сел, ни самих русских.
Руководители Азербайджанской ССР натравливали банды азербайджанских националистов ”на русские селения, соблазняя их землей русских крестьян”.
В период, когда Алиев был первым секретарем ЦК КП Азербайджана, бандами азербайджанцев были изгнаны десятки и сотни тысяч русских (и других немусульманских народностей), для того, чтобы им – азербайджанцам – жилось хорошо.
Спрашивается, разве правящие круги Азербайджана не могли предотвратить эти зверства?
Конечно, могли, если бы не были организаторами этих зверств и выживания русских рабочих и крестьян-колхозников из своих собственных домов. Конечно, не от хорошей жизни русское население покинуло свои села, свои дома, свои исторические памятники, свою родину. Они не смогли вынести те притеснения, издевательства, унижения и грабежи, которым подвергались. Исчезли школы, где учились дети русских, перестали существовать первичные организации КПСС, комсомольские организации и т. д. И все это происходило и происходит под “знаменем марксизма-ленинизма, по пути Октября и социалистического интернационализма”.
Эти нездоровые и опасные этнические изменения, имевшие место в 1970-1979 гг. в Азербайджане, касались не только русских, но и всех “немусульманских” народностей Азербайджана.
Не увеличилось, а уменьшилось армянское население Азербайджана за этот же период на 8 тыс. человек. Уменьшилось также количество украинцев (на 9,6%), евреев (на 14%), грузин (на16,2%). И это только за 9 лет правления Алиева – с 1970 по 1979 гг.
Արցախի Վարանդայի գավառի Մսմնա գյուղի մոտ 1918 թ. հոկտեմբերի 18-ին տեղի ունեցած ճակատամարտը շարունակում է մնալ չթուլացող հետաքրքրության առանցքում և անչափ կարևոր է այժմ, երբ Հայկական զինված ուժերը հերոսաբար մարտնչում են թուրք-ադրբեջանական զավթիչների և նրանց վարձած ահաբեկիչների մեծաթիվ ուժերի դեմ: Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտին ստեղծված ռազմաքաղաքական իրադրությունից օգտված թուրքական զավթիչները ներխուժել էին Արցախ, որտեղ հանդիպեցին նաև լուրջ դիմադրության: Հայ ազգաբնակչության ինքնապաշտպանության համապատկերում այդ ճակատամարտի նշանակությունը վերաիմաստավորելը և Արցախում ռազմարվեստի զարգացման դինամիկան ցույց տալը հրատապ են այս օրերին, երբ Թուրքիայի ագրեսիայի հերթական թիրախ են դարձել Արցախի ինքնիշխան տարածքները:
Թվում է, թե ժամանակի մամուլը հեղեղված պիտի լիներ այդ կարևոր իրադարձության մասին օպերատիվ տեղեկատվությամբ և անդրադարձներով: Սակայն, կա՛մ դրանք մեզ չեն հասել, կա՛մ էլ նախորդ ուսումնասիրողները ոչ բոլոր հրապարակումներն են դրել գիտական շրջանառության մեջ: Մսմնայի ճակատամարտի մասին ժամանակի պարբերական մամուլում խորհրդավոր լռության պատճառներից կարելի է նշել այն, որ Շուշիում քաղաքական պատասխանատվություն ստանձնածներից ոմանք դեմ էին թուրք զավթիչներին դիմադրություն ցուցաբերելուն և անթաքույց մտավախություններ ունեին Մսմնայի ճակատամարտի հնարավոր հետևանքներից: Թերևս այս տարակարծության և Շուշիում Թուրքիայի օկուպացիոն զորքերի առկայության պատճառներով Մսմնայի ճակատամարտի մասին բավարար տեղեկույթ չենք գտնում ժամանակի պարբերական մամուլում:
Արցախում և նրա սահմաններից դուրս ժողովուրդը տարբեր պատմություններ ու առասպելներ է հյուսել այդ ճակատամարտի մասին, որոնք բերնեբերան փոխանցվում են առայսօր:
Կարծում ենք, որ Մսմնայի ճակատամարտը կարելի է համարել Արցախ ներխուժած թուրքական զորքերի դեմ հայ ազգաբնակչության ինքնապաշտպանության իրավունքի իրացման արտահայտություններից մեկը:
Արցախը նվաճելու և հայկական տարածքներում Ադրբեջան պետություն ստեղծելու Թուրքիայի նկրտումներին կազմակերպված դիմադրություն ցուցաբերած Խաչենի, Վարանդայի, Դիզակի, Ջրաբերդի ինքնապաշտպանական ուժերի համաձայնեցված գործողությունները խափանելու նպատակով թուրքական հրամանատարությունը հիշյալ ուղղություններով ձեռնարկեց հարձակողական գործողություններ: Ի տարբերություն Խաչենի սահմանամերձ գյուղերի պաշտպանության՝ Դիզակում և Ջրաբերդում հայ ազգաբնակչության ինքնապաշտպանության ուժերն արժանի հակահարված տվեցին թշնամուն:
Ճակատամարտի անմիջական նախաձեռնող, Դիզակի ուժերի հրամանատար Արտեմ Լալայանը որպես ճատամարտի առիթ ներկայացրել է Կարյագինոյի փաշայի Շուշիից զորք բերելու սպառնալիքը: Դա չեզոքացնելու նպատակով Ա. Լալայանը մտահղացել է Շուշիից հրավիրված կանոնավոր ուժերը Վարանդայում ջախջախելու ծրագիրը, նախքան դրանք կմիանային թուրքական մյուս ուժերի հետ և կհարձակվեին Դիզակի ու Վարանդայի վրա: Որպես հեռատես ռազմական գործիչ՝ Ա. Լալայանը վճռել էր կանխել նախապատրաստվող հարձակումը Դիզակի վրա՝ հակառակորդի ուժերի միավորումը խափանելու և առաձին-առանձին ջախջախելու եղանակով:
Պատմաբան Բագրատ Ուլուբաբյանն իր ժամանակին հատկանշել է թուրքական Գալիպոլիի դիվիզիայի ջախջախումը Մայիսյան հերոսամարտերի ժամանակ և Մսմնայի տակ, բայց այդ հաղթանակն ավելի է իմաստավորվում Թուրքիայում վերջին տարիներին Գալիպոլիի ճակատամարտի նշանակության արհեստականորեն ուռճացման համապատկերում: Դեռ թարմ են հիշողությունները 2015 թ. ապրիլին Գալիպոլիի դիվիզիային փառաբանելու և Հայոց մեծ եղեռնի 100-րդ տարելիցից առաջադեմ մարդկության ուշադրությունը շեղելու նպատակով Թուրքիայի սարքած շոու մասին: Այդ առումով հետադարձ հայացք գցելով Մսմնայի ճակատամարտի վրա՝ կարող ենք փաստել, որ այն երիցս կարևորվում է հայ ժողովրդի համար, որովհետև այդտեղ գլխովին ջախջախվել են հենց Գալիպոլիի դիվիզիայի գնդերից մեկի զինվորները: Հուսով ենք, որ այս կարևոր փաստը մեր պատմագրությունն ավելի մեծ ուշադրության կարժանացնի:
Հեղինակների մի մասն իրավամբ Մսմնայի և Մարտակերտի ճակատամարտերը համարել է Մայիսյան հերոսամարտերի շարունակությունը՝ Մսմնան համարելով արցախյան Սարդարապատը:
Մսմնայի ճակատամարտը Արցախում հայ ռազմարվեստի զարգացման և թուրք զավթիչների դեմ պայքարի ավանդույթների շարունակման արտահայտություններից է: Ինչպես հայտնի է, տակավին 1725 թ. մարտին և ըստ ավանդության՝ 1733 թ. Վարանդայի Ավետարանոց գյուղում օսմանյան զորամասը գլխովին ջախջախվել էր: Ըստ երևույթին, թշնամուն հիմարացնելու և պարտության մատնելու հնարամտությունն է կիրառվել նաև Մսմնայում: Թուրք զավթիչներին դեռևս 18-րդ դարում հնարամտորեն ջախջախելու մտահղացման հեղինակ ու կազմակերպիչ է համարվում Դիզակի մելիք Ավանը: Զուգադիպաբար թե օրինաչափորեն Մսմնայի ջարդը մտահղացել է Դիզակի ինքնապաշտպանական ուժերի հրամանատար Արտեմ Լալայանը: Ռազմարվեստի շարունակականությունը սկսած Եսայի իշխանից, որը դեռ 9-րդ դարում Դիզակի Գտիչ (Քթիշ) բերդի տակ ջախջախում էր ազգությամբ թուրք Բուղա զորավարի արաբական բանակը, ավարտած Մսմնայի ճակատամարտով, իսկ այնուհետև Արցախյան պատերազմի տարիներին Հադրութի շրջանում մղված հերոսամարտերով, ավելի քան ակներև է, ինչը կարևորվում է թշնամու դեմ աննահանջ պայքարելու վճռականության ու առանցքագաղափարի կենսունակության առումներով:
Ռազմագիտության տեսանկյունից գնահատելով ճակատամարտի նշանակությունը՝ կարող ենք փաստել, որ Մսմնայի մոտ թուրքական զորաջոկատի ջախջախումը չեզոքացրեց Վարանդայի պաշտպանների թիկունք դուրս գալու թուրքական գնդի զորաշարժը, որի նպատակն էր մի քանի օր տևած հրետանային նախապատրաստությունիցհետո Կարյագինոյից թուրքական ուժերի հարձակմանն աջակցելը, ինչն ի դերև ելավ:
Ընդհանրացնելով, կարող ենք փաստել, որ Մսմնայի ճակատամարտը թեև լուսաբանված է հայ պատմագրության մեջ, սակայն արժանահավատ վավերագրերի և հավաստի տեղեկությունների պակասը դեռևս թույլ չի տալիս վերջնականապես ամբողջացնել այդ պատմական ու ռազմական կարևոր իրադարձության ամբողջական պատկերը, սպառիչ պատասխաններ տալ ականատեսների ու հեղինակների տարակարծությունների հետևանքով առաջացած բազմաթիվ հարցերի, հետևաբար ուսումնասիրությունները դեռևս անհրաժեշտ է շարունակել և պատմագիտության ժամանակակից պահանջներին համապատասխան տալ այդ իրադարձության գնահատականը նաև թուրք զավթիչներին ջախջախելու արցախյան փորձի ընդհանրացմամբ:
Антирусская политика в Азербайджане имеет глубокие корни, которые наследовали некоторые азербайджанские руководители после установления Советской власти в самопровозглашенным после турецкой интервенции республике.
Еще в январе (9-12 января) 1918 г. вооруженные банды азербайджанцев на станции Шамхор расстреляли несколько тысяч революционных солдат Советской России, возвращающихся с турецкого фронта на Родину.
“В первой половине января 1918 г. на линии железной дороги от Тифлиса до Елисаветполя банды вооруженных мусульман во главе с членами Елисаветпольского (Гянджинского) национального мусульманского комитета и при помощи бронированного поезда, произвели ряд насильственных разоружений уезжающих в Россию войсковых частей. Причем были убиты и искалечены тысячи русских солдат, трупами которых усеяна железнодорожная линия, отобрано у них до 15 тысяч ружей, до 70 пулеметов и 2 десятка пушек”,- свидетельствуют современники. В эти дни летчик, поручик Тер-Мартиросян, по поручению комиссариата совершил полет в Елизаветполь. Он по возвращении доложил, что около Акстафы стоят три раздолбанных эшелона, а до станции Шамахи по обе стороны все охвачено пожаром, догорают остатки вагонов.
Еще одно свидетельство. В газете “Баку” 31 января 1918 года вышла статья “Шамхорская трагедия”. Ее автор Станислав Едиевский пишет о пассажирском поезде, отправившемся 8 января из Тифлиса в Баку. На станции Далляр банды мусульман окружают поезд и требуют, чтобы сопровождающие 400 пассажиров солдаты сдали оружие. Те поначалу отказываются, но потом все же сдают. Татары (азербайджанцы) тут же расстреливают безоружных на месте, захватывают оружие, а потом грабят пассажиров. До Шамхора оставалось три версты. Этот путь полуголые, босые, полуживые пассажиры проходят пешком, видя на каждом шагу трупы убитых, раздетых российских солдат, так и не добравшихся до родных краев, куда многие спешили, воодушевленные мечтой о раздаче земли.
Татарские (азербайджанские) вооруженные банды с двух сторон расстреливают в упор вагоны. Причем часть военных, застигнутая врасплох, стояла без оружия на путях. Потом врываются в вагоны, убивая безоружных солдат (оружие находилось в специально отведенном месте), растаскивая имущество, раздевая трупы жертв. Побоище длилось с 9 по 12 января. По свидетельству А. Л. Ставровского, в результате нападения на эшелоны мусульманам досталось 12 тысяч винтовок, около 100 пулеметов и 30 орудий. Были убиты и пропали без вести около 2 тысяч военнослужащих.
Насильственно отнятое у солдат Советской России оружие потом мусаватистами Азербайджана было использовано в борьбе против Бакинской коммуны и при геноциде армян, совершенном контрреволюционным мусаватистским правительством Азербайджана в армянском городе Шуши (в марте 1920 года), в Нахичеванском уезде Эриванской губернии и т. д.
Русские солдаты были без жалостно расстреляны азербайджанцами и в других районах Закавказья. Так, в Карягино (позже Физули, ныне Варанда в Республике Арцах) был размещен 6-й пограничный полк. Отряды мусульман ночью атаковали расположение полка, захватили арсенал, перебили спящих русских солдат. Из 200 человек (согласно архивным материалам) в живых остались двое, нашедшие спасение в армянском селе Баназур Дизакского (Гадрутского) района.
